Posle smrtne presude vojnog suda u Prvom svetskom ratu, na Solunskom polju na današnji dan 1917. godine streljani su generalštabni pukovnik srpske vojske Dragutin Dimitrijević Apis.
Pogubljeni su i majori Ljubo Vulović i Rade Malobabić, osuđeni kao organizatori atentata na regenta Aleksandra Karađorđevića.
Tajna organizacija srpskih oficira „Ujedinjenje ili smrt“, poznatija kao „Crna ruka“, najpoznatija konspirtativna organizacija sa ovih prostora, imala je presudan uticaj na događaje sa početka 20. veka.
Zvanično je osnovana 1911. godine , a njeni koreni sežu deceniju ranije, kada je formirana zaverenička grupa koja je izvršila ubistvo poslednjeg srpskog monarha iz dinastije Obrenović.
“Crnu ruku” su uglavnom činili mlađi zaverenici umešani u ubistvo kralja Aleksandra i kraljice Drage. Centralna ličnost organizacije bio je pukovnik Dragutin Dimitrijević Apis.
Članovi ove organizacije, pored Apisa, bili su legendarni Vojin Popović vojvoda Vuk,major Voja Tankosić, major Dragutin Gavrilović – komandant odbrane Beograda, Panta Draškić – kraljev ordonans, Mustafa Golubić kao i mnogi drugi.
Simpatije prema Apisu i organizaciji nisu krile ni značajne ličnosti tog doba Arčibald Rajs, vladika Nikolaj Velimirović, Branislav Nušić, Milan Rakić a nezvanični zaštitnik ove grupe bio je vojvoda Putnik.
“Ujedinjenje ili smrt” imalo je panslavističke ciljeve, i nameru da ujedini sve teritorije Južnih Slovena, ali u istoriji će ostati poznatije po svojim “prevratničkim akcijama”.
Crnorukci su smatrani jednom od „tri grane vlaste“ u Kraljevini Srbiji, i u borbi za prevlast sa Dvorom i Pašićevim radikalima nisu birali sredstva.
Veruje se da su Apis i ljudi iz njegovog okruženja imali značajnu ulogu u abdikaciji prestolonaslednika Đorđa i samim tim u smeni u naslednoj liniji monarhije.
Sa prestolonaslednikom Aleksandrom, Apis i crnorukci imali su dinamičan odnos, u startu je bilo obostranih simpatija, a budući kralj je i novčano pomogao rad njihovog glasila – časopisa „Pijemont“. Kasnije pod uticajem političara, kao i oficira koji nisu bili deo organizacije, dolazi do razmimoilaženja koje će kulminirati nestankom Apisa i njegover grupe sa istorijske scene.
Otvoreni sukob sa Pašićem i radikalima desio se posle Balkanskih ratova, tačnije na proleće 1914. godine.
Po sredi je bila borba oko prvenstva vojnih i civilnih vlasti u novooslobođenim krajevima i već tada se verovalno da crnorukci mogu izvesti državni udar. Taj scenario onemogućio je, još jedan veliki istorijski događaj u kojem se mogu videti „otisci Crne ruke“ – Sarajevski atenat.
Pripadnici „Mlade Bosne“ iz čijih redova su i atentatori na nadvojvodu Franca Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju, definitivno su imali kontakte sa određenim članovima „Crne ruke“ ali će stvarna uloga Apisa, Tankosića i drugova, verovatno zauvek ostati misterija i predmet nagađanja.
Tokom Velikog rata pripadnici ove oficirske organizacije uzeli su učešcće u najkrvavijim bitkama i istakli se hrabrošću i junaštvom.
Podelili su sudbinu srpske vojske sa kojom su prešli preko Albanije, zatim na Krf, a potom u Solun, gde je zapečaćena sudbina ove grupacije.
Apis i grupa njegovih najbližih ljudi uhapšeni su krajem 1916. u Solunu zbog navodnog pokušaja atentata na regenta Aleksandra Karađorđevića, 11. septembra kod mesta Ostrova, u pozadini Solunskog fronta. Sa Dimitrijevićem, uhapšeni su i pripadnici “Mlade Bosne” Rade Malobabić i Muhamed Mehmedbašić što ide u prilog teoriji da je bio umešan u Sarajevski atentat.
Prilikom revizije Solunskog procesa 1953. godine utvrđeno je da su „atentat“ inscenirali sam Aleksandar Karađorđević i Radikalna stranka, pa su svi osuđeni – rehabilitovani.
Apis je uhapšen na Solunskom frontu u decembru 1916. godine kao pripadnik tajne organizacije „Ujedinjenje ili smrt“, poznate i kao „Crna ruka“, koju je sa nekoliko drugova osnovao 1911. radi rušenja Osmanskog carstva i Austrougarske, te ostvarenja narodnog ideala – ujedinjenja Srba.
Kao načelnik Obavještajnog odeljenja Glavnog generalštaba srpske vojske povezao se sa nacionalnooslobodilačkim pokretima i organizacijama Srba van Srbije.
Bio je glavni inspirator oficirske zavere i ubistva kralja Aleksandra Obrenovića i kraljice Drage Mašin 11. juna 1903. godine, čime je odlučujuće doprinio da se na srpski prijesto vrati dinastija Karađorđević.
Poznato je da je Mustafa Golubić, jedan od najkontroverznijih ličnosti tog doba u Srbiji, odlikovani solunski borac i član „Crne ruke“, odbio da svedoči na suđenju Apisu i da je kasnije postao veliki protivnik dinastije Karađorđević i Staljinov špijun i operativac za likvidacije.
(Izvor: Mondo)