Jedan je akronim posebno spominjan poslednjih nekoliko godina, iako je služba koju označava začeta pre gotovo 80 godina. Udba, kartica za Upravu državne bezbednosti, postala je trivijalna u javnom diskursu, sama Uprava i danas kao simbol, pa i krivac, za puno toga lošeg što se danas ovde događa, za neke čak i isključivi krivac.
No, šta je Udba, ko su bili ljudi koji su je čini, zašto i ko ju je utemeljio, odgovori su koju nudi ugledni istoričar dr sc. Zdenko Radelić s Hrvatskog instituta za istoriju u Zagrebu u svom dvotomnom izdanju Obavještajni centri, OZNA i UDBA u Hrvatskoj (1942– 1954).
Radelić je, kaže, na ovom istraživanju radio deset godina, prošavši uz pomoć kolega praktično sve hrvatske arhive da bi rekonstruirao istoriju jugoslavenskih obavještajnih službi u Hrvatskoj onoliko koliko je to bilo moguće. Jer, kako bi se već i dalo pretpostaviti, dokumentacija nije najbogatija, ponegde je i neočekivano štura, no iz svega se može jasno iščitati metamorfoza strukture koja je zamišljena kao potpora opšem antifašističkom oslobodilačkom pokretu, a pretvorena u osnovni alat represivnog aparata koji je do kraja učvrstio vlast komunista u Hrvatskoj i Jugoslaviji.
Kruna celog ovog istraživanja je popis od nekih 7500 članova Ozne i Udbe u Hrvatskoj u obrađivanom razdoblju. Nije to tek jednostavan popis imena, nego i pridruženi životopisi od desetak redova. Popis je sastavljen od više relevantnih, ali i proverenih izvora. Primer, u “Popisu udbaša osuđenih zbog Informbiroa prema ‘Pregledu’ i ‘Popisu’ s dopunama iz ‘Podataka o istorijatu resora (Udbe)” pronaći ćemo ovakav unos pod brojem 62: Vučković Ivan Nikole, r. 27. 1. 1927. u Brnazama kraj Sinja. Hrvat. Iz seljačke porodice. Završio 6 razreda OŠ i 1 razred gimnazije u JNA. Zemljoradnik. Razveden. Član KPJ od 1. 12. 1945. U JNA od 20. 8. 1944. Potporučnik Udbe za kotar Sinj. Uhapšen 4. 11. 1950, osuđen 31. 3. 1951. na 4 godine na Vojnom sudu u Zagrebu zbog nesavesnoga obavljanja službene dužnosti u vezi s IB-ovcima. Kazna ističe 4. 11. 1954. Služba, kako je neki često nazivaju, bila je i alat konačne demontaže demokracije na ovim prostorima te je i stoga jednostavno bila nadnacionalnom. Kako je služba nastala, bilo je prvo što smo pitali dr. Radelića.
– Naravno, glavna inicijativa išla je od vodstva KPJ koji je i organiziovao partizanski pokret i sve što je vezano uz njega. Može se govoriti o postupnom stvaranju obavještajnih centara. Od prvih dana nastanka partizanskog pokreta bila je prisutna ideja o važnosti obaveštajnog tj. sigurnosnog rada. Trebalo je otkriti namjere i snagu neprijatelja i zaštititi svoje redove, a to znači članove KPJ i partizanske jedinice. U počecima to je bio zadatak svih komunista, dok su postupno za te zadatke bili zaduženi samo određeni partijci. Bitno je naglasiti da je u početku glavni cilj obavještajnog rada bio prikupiti podatke vojne prirode, da bi postupno sve veću važnost imali i podaci političke prirode. Drugim rečima, u samim počecima 1941. godine obaveštajno-kontraobaveštajna delatnost bila je uglavnom vojnog karaktera, da bi s vremenom ta delatnost poprimala sve više političku, tj. revolucionarnu notu kontrole i obračuna sa svim političkim protivnicima i suparnicima koji su bili ili su mogli biti smetnja revoluciji. Već tokom 1942. godine nastaje široka lepeza obavještajno-sigurnosne delatnosti, od uvođenja obavještajnih i informativnih oficira u partizanskim jedinicama do stvaranja obavještajnih centara (OC) koji su u Hrvatskoj bili uvedeni krajem te godine. Svaku je buduću federalnu jedinicu karakterše određena specifičnost obavještajno-sigurnosne delatnosti, napose u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Sloveniji gde je partizanski pokret bio najrazvijeniji – kaže istoričar. Iz obavljenog popisa može se izvesti i statistika prema kojoj se gotovo pa može oblikovati lik pripadnika službe u njenim počecima.
– Osnovni uslov bilo je članstvo u KPJ ili SKOJ-u. Retki izuzeci bili su dopušteni samo u počecima stvaranja OC-eva ili, pak, u zaduženjima na marginalnijim i stručnim položajima poput šifranata, vozača ili kuvara. Međutim, postupno je i za takva mesta preduslov bilo članstvo u KPJ. Po mojoj proceni, kadrovi Ozne bili su najsposobniji ljudi kojima su KPJ i partizani raspolagali. Takođe je bitno istaknuti mladost tih ljudi. Prosečna doba članova Ozne i Udbe 1945. bila je 26 godina – kaže i nastavlja s podrobnijim tumačenjem statistike nacionalnog sastava koji je posledica nacionalnog sastava NOP-a, ali i, šire gledano, različitog odnosa Hrvata i Srba prema Jugoslaviji, od načina kako bi trebala biti uređena do njene negacije. Obračuni s neistomišljenicima – To će se, osim tokom 2. svetskoga rata, potvrditi i posle 1970-ih i 1990-ih. Te podele izražavaju se i u „sklonosti“ ustašama, četnicima ili partizanima, često ne zbog nekakve „ljubavi“ prema fašizmu ili komunizmu, nego, ponavljam, velikim delom zbog odnosa prema Jugoslaviji, velikoj Srbiji ili, pak, samostalnoj Hrvatskoj. Dakle, razlog veće naklonjenosti Hrvata i Srba prema određenim autoritarnim i totalitarnim sastavima, koji su nudili radikalna i brza rešenja, krio se u nerešenim nacionalnim odnosima i svim sukobima i nepravdama koje su iz toga proizlazile. No, to ne znači da treba zanemariti i socijalne prilike i neravnopravnosti. Uz nesumnjivo važnih širih međunarodnih okolnosti, navedeno je bio razlog kratkog trajanja NDH, i nešto dužeg, ali u suštini takođe neuspelog SFRJ.
Podaci govore da je 1941. godine udeo Hrvata u NOP-u bio 12,5 posto, a Srba 85 posto, dok je 1945. udeo Hrvata bio 61 posto, a Srba 28 posto. U sigurnosno-obavještajnim službama, tj. u OC-evima, Ozni i u Udbi, nacionalna struktura bila je još manje razmerna udelu Hrvata i Srba u ukupnom stanovništvu Hrvatske. Tako je, prema mojim nepotpunim ali, uveren sam, reprezentativnim podacima, u razdoblju od 1942. do 1954. u partizanskoj obaveštajnoj službi, odnosno Ozni/Udbi na području Hrvatske, udeo Hrvata bio je 53,28 posto, a Srba 42,59 posto. Da podsetim, Srbi su 1948. činili 14,5 posto stanovništva Hrvatske – objašnjava istoričar s Hrvatskog instituta za istoriju koji je navedene podatke izračunao na temelju dostupnih podataka o nacionalnoj pripadnosti 16,46 posto od 7504 pripadnika sigurnosno-obavještajnih delatnosti i službi, koliko ih je ukupno popisao u svojoj knjizi na temelju izvora i literature.
Uloga Tita u osnivanju obavještajne službe nije do kraja jasna, no on sasvim sigurno nije kontrolu nad njom prepuštao nikome drugome. – Nema podataka da se Josip Broz Tito posebno posvetio toj specifičnoj delatnosti, ali je sigurno bio među inicijatorima ideje da treba izgraditi obavještajno-sigurnosnu službu. Verujem da je imao presudnu ulogu u izboru najviših, rukovodećih kadrova OC-eva i Ozne, a od 1946. godine Udbe. U osnivanju Ozne važnu ulogu imali su i sovjetski instruktori koji su stigli u Narodnooslobodilačku vojsku, a na temelju iskustava iz Sovjetskog Saveza. O tome nema sačuvanih dokumenata, ali ima posrednih pokazatelja. Pri svemu ovome moram naglasiti da za brojna važna pitanja, kada je reč o Ozni, nisu sačuvani dokumenti ili, barem, nisu dostupni javnosti. Moguće je da, osim dokumenata koji su dostupni u Hrvatskom državnom arhivu u Zagrebu i drugim arhivima u Hrvatskoj, postoje još neki dokumenti u nekim ustanovama u Beogradu – kaže autor geneze Udbe.
Naravno, ono o čemu se puno raspravlja u kontekstu Udbe jesu obračuni s neprijateljem, odnosno neistomišljenicima i političkim protivnicima. Iako je nova vlast proglasila 1944. godine čak dve amnestije, te se tražilo humano postupanje sa zarobljenicima, a suditi samo “krvnicima”, situacija je menja u jednoj tački. Jer, navodi Radelić u knjizi, pokazaće se da su kažnjavanje ratnih zločinaca, obnova jugoslavenske države, proširenje nenih granica i uvođenje federalizma, a uvođenje komunističkoga sastava, motivirisali partizansko vodstvo na primenu drastičnih represivnih sredstava u osiguranju svoje pobede i jednostranačke vladavine. Milovan Đilas, dugogodišnji član Politbiroa CK KPJ, ustvrdio je da su i pre „ulaska u Beograd”, dakle 1944., određeni kriterijumi po kojima je trebalo „odmah”, tj. „na licu mesta” poubijati pripadnike neprijateljskih snaga, a spomenuo je „pripadnike nedićevskih i ljotićevskih formacija”. Zapisao je da je odmazda bila nemilosrdna, a da su obuhvaćeni i oni koji su bili krivi isključivo prema revolucionarnim kriterijiumima, dakle prema kriterijumi KPJ: “Dakako, bilo je među streljanima i onih koje bi takve sudbine poštedeo i najgori, najnepravedniji sud. Ali ratovi, pogotovo revolucionarni i kontrarevolucionarni, vrše se po šematskim, ideološkim kriterijumima koji tokom istrebljenja postanu strast i praksa, navika i vrlina: neko je kriv ne samo što je nešto učinio nego i što je nečem pripadao”, navodi se u knjizi Đilasov citat. Neprijeporno je kako je Tito znao za egzekucije, no takođe prema Đilasu, uskoro je uvidio kako egzekucije ne daju željeni učinak te je krajem 1945. zaustavio daljnja smaknuća bez suđenja. No, ta se odluka mogla odnositi samo na masovna smaknuća zarobljenika, a ne na sva smaknuća. Naime, nastavljala su se strijeljanja bez suda, pobunjenika i njihovih pomagača.
Jednostavnu logiku nemilosrdnoga obračuna s neprijateljem objasnio je 1988. Ivan Maček Matija, načelnik Ozne za Sloveniju, i to naglašavajući opasnost od intervencije zapadnih Saveznika: “U takvim okolnostima mi nismo mogli dopustiti da pustimo na život izdajice i zločince koji bi u slučaju spoljne vojne intervencije mogli poslužiti kao kadar za rat protiv nove Jugoslavije”, Mačekov je citat naveden u knjizi. Jasno, na području Hrvatske reč je o poraženima, domobranima i ustašama prema kojima nije bilo previše obzira. Jedan od retkih pripadnika Ozne i Udbe u Hrvatskoj koji je napisao svoja sećanja jeste Josip Boljkovac. Opisao je slučaj smaknuća na karlovačkom području u drugoj polovini 1947, kada je bio šef Opunomoćstva Udbe za grad i kotar Karlovac. Skupina milicionera i udbaša, među kojima je bio i autor, opkolila je dvojicu „ratnih zločinaca” u Tončić selu. Nakon što su se predali, uprkos obećanju da će im se suditi po zakonu, Boljkovčevi kolege ubili su ih na licu mesta. O tome je Boljkovac obavestio Veljka Drakulića, šefa Udbe za Hrvatsku, „koji je odmah obojicu suspendovao”. Jedan je posle vraćen u službu, a drugi je nakon rada u sindikatu ubrzo poslat u penziju. Arhivi govore i o sablasno minucioznom vođenju statistike. Tako se u knjizi navodi kako je osim neprijatelja Ozna u Slavoniji streljala i neke domobrane koji su se pridružili partizanima. O tome govori spomenuti Spisak likvidiranih domobranskih oficira od 15. IX. do 1. I. 1945. godine i Spisak likvidiranih od 15. IX. 1944. godine do 1. I. 1945. (osim domobranskih oficira), koji je Ozna za oblast VI. korpusa JA poslala III. odseku Ozne za Hrvatsku 25. 1945. godine.
Popis sadrži 127 imena, ali spominje se ukupni broj od 198 smaknutih osoba. Osim domobrana bilo je i nekoliko četnika te pripadnika Srpske državne straže. Pogotovo ovde treba istaknuti oficire koji su bili smatrani kao najveća pretnja realizaciji revolucije. “U NDH bilo zadnje vreme 5-6 hiljada aktivnih i oko 8000 rezervnih domobranskih te oko 2500 do 3000 ustaških oficira. Svi su većinom zarobljeni u Sloveniji i ukoliko nisu odmah rešeni, transportirani su u Srem. Sada ima u Hrvatskoj oko 300 domobranskih oficira po logorima na prolazu za Srem i isto toliko pod istragama. Ustaških oficira najviše do 50. U Zagrebu se prijavilo u maju 2882 domobranskih oficira. Od toga 1607 aktivnih i 1275 rezervnih. Polovica je već rešena, dosta poslano u logore”, govori načelniku Ozne za Hrvatsku od 3. 1945., verojatno upućeno od njegova II. Odsjeka, jedan od retkih takvih sačuvanih dokumenata.
Očigledno je kako je reč “rešeni” čest sinonim za smaknuće. Jedna je od karakteristika ponašanja Ozne zapravo potpuna anarhija, odnosno delovanje mimo regularne zapovedne strukture Narodnooslobodilačke vojske. Nezadovoljstvo stanovništva bilo je toliko da su sredinom 1945. na savetovanju Ozne za Hrvatsku Ivan Krajačić Stevo, načelnik Ozne za Hrvatsku, i Dušan Brkić, član Politbiroa CK KPH i ministar pravosuđa hrvatske vlade, zahtevali od svojih podređenih da prestanu sa smaknućima i da se „neprijatelj odstrani” na legalan način, odlukama vojnih sudova i sudova nacionalne časti. Međutim, nekontrolisano nasilje i ubistva nastavljali su se i idućih meseci. Ivan Krajačić Stevo dugogodišnji je vodećih hrvatski obaveštajac takođe je osoba o kojoj se često raspravlja, no o njemu i njegovom delovanju ima zapravo relativno malo dokumenata. No, to je uobičajena situacija za pripadnike zloglasne obaveštajne službe.
– O Krajačiću iz dokumenata, uostalom, kao i o većini rukovodećih kadrova Ozne i Udbe, ali i običnih članova, iz dokumenata gotovo ništa ne možete saznati. Postoje brojni izveštaji Vojnoj komisiji KPH koja je potpisao Krajačić, kao i brojne depeše koje je potpisao, ali to je nažalost gotovo sve. Uveren sam da bi bilo nužno napisati Krajačićevu biografiju, ali svaki istoričar koji će se toga prihvatiti suočiće se, kada je reč o delovima njegova života, s nedostatkom izvora da bi zadovoljavajuće ispunio takav istorijski zadatak. Inače, posebno su zanimljivi zapisnici partijskih ćelija, tj. osnovnih organizacija KPH koja su delovala pri Udbe u kojima se mogu pronaći barem neki detalji iz rada i života njenih oficira i činovnika. Primer, pod tačkom dnevnog reda „kritika i samokritika“ krije se nešto više „safta“ o svakodnevnom delovanju udbaša – upućuje dr Radelić. Slučaj Ivana Šubašića Na kraju, ondašnja Ozna, a buduća Udba i KOS, pretvorena je u efikasan i zastrašujući alat za učvršćivanje Komunističke partije Jugoslavije na vlasti. Na koji se način konačno slomila građanska opcija i demokracija u Hrvatskoj vidi se u postupanju prema Ivanu Šubašiću koje je u knjizi opisano u jednom od najvećih poglavlja.
– Upravo na slučaju Ivana Šubašića i Jurja Šuteja može se videti način delovanja Ozne i Udbe. Reč je o prisluškivanja telefona, kontroli putem brojnih doušnika, koji su, svakako, u slučaju HSS-a bili pripadnici te stranke, do fizičke pratnje od oficira Ozne i Udbe koji su danonoćno držali pod kontrolom Šubašića i Šuteja. Važan je i slučaj Ivana Andresa kojem sam posvetio posebno poglavlje jer je, po svemu sudeći, bio doušnik Ozne i Udbe.
Udba je onesposobila HSS kao pretnju političkom monopolu KP-a, putem kontrole, internacija, redovnih saslušavanja i pretvaranjima, te sudskim procesima članovima vodstva, ali i običnih članova HSS-a. Takvi postupci, kombinovani sa stvaranjem Izvršnog odbora Hrvatske republikanske seljačke stranke, na čelu s prokomunističkim HSS-ovcima, svojevrsnom „komunističkom sekcijom“ HSS-a, dalo je izvrsne rezultate za KPJ. KPJ je kroz politiku Narodnog fronta formalno i taktički proklamirao pluralizam, ali je vrlo brzo ostvarena njegova potpuna diktatura. Svi koji su pokušavali politički delovati mimo Narodna fronta, a to znači mimo ili nasuprot politici KPJ, marginalizovani su, a najuporniji su završili u zatvorima. Najbolji primer je Božidar Magovac, koji je bio i potpredsednik Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije, dakle formalno jedan od najviših predstavnika Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP), koji je nakon hapšenja 1947. na političkom procesu 1948. osuđen na šest godina zatvora – kaže dr Zdenko Radelić.